Autoreferat

Visits: 1641

Główne kierunki działalności naukowej

Od chwili zatrudnienia na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim dnia 1 X 1988 r., moja praca naukowo-dydaktyczna w Instytucie Teologii Duchowości koncentrowała się wokół kilku obszarów, w których uzyskane rezultaty są znane i uznawane w środowisku teologów duchowości nie tylko w kraju, ale także za granicą, czego potwierdzeniem są różne zaproszenia na konferencje międzynarodowe, publikacje zagraniczne, jak również przyznany mi tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie (Litwa). Warto nadmienić, że w niemal stuletniej historii tej uczelni jestem pierwszym Polakiem, któremu nadano ten tytuł, a zarazem pierwszym duchownym i teologiem.

W zakres moich zainteresowań badawczych wchodzą następujące kierunki:

1. Metodologia teologii duchowości

Teologia duchowości jako dyscyplina naukowa weszła do programów studiów uniwersyteckich sto lat temu (w Rzymie: w 1917 na „Angelicum” i w 1919 na „Gregorianum”; a w Polsce na KUL w 1957). Duchowości katolickiej, jako stosunkowo młodej, a przy tym dynamicznej i cieszącej się wielkim zainteresowaniem współcześnie dyscyplinie teologicznej (por. NMI 33), niezbędna jest solidna podbudowa metodologiczna.

Zająłem się tą tematyką w rozprawie habilitacyjnej pt. Metodologiczne problemy posoborowej teologii duchowości katolickiej (Lublin 1999). Można powiedzieć, że od czasu tzw. „ruchu mistycznego” na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku, kiedy otwarcie stawiano kwestie metodologiczne teologii duchowości, wciąż jest wiele do zrobienia w tym obszarze. Brak jest na przykład wytyczenia głównych kierunków i uporządkowania poglądów w tym zakresie. To skłoniło mnie do kontynuowania podjętych w habilitacji prac badawczych na ten temat. Opowiadam się za uznaniem teologii duchowości jako przede wszystkim teologii doświadczenia duchowego, dla której personalizm i chrystocentryzm stanowią zasadniczą bazę. W uzupełnieniu tradycyjnych ujęć scholastycznych i neoscholastycznych, proponuję, aby badanie i opisywanie doświadczenia duchowego, którego szczególną postacią jest doświadczenie mistyczne, dokonywało się z wykorzystaniem narzędzi wypracowanych także przez nauki humanistyczne, m.in. przez fenomenologię.

W związku z tym zgłaszam własną autorską metodologię teologii duchowości, pozwalającą spojrzeć na życie duchowe w szerszej perspektywie i otwartości na rzeczywistość doczesną (cielesność osoby, współczesne wyzwania świata, makro i mikro ekonomia kształtująca zmiany kulturowe, polityka promująca określone hierarchie wartości itp.). Odpowiednio do tego proponuję także własną oryginalną topikę duchowościową, czyli na ogół pomijany, choć niezwykle istotny, problem źródeł dla poznania praw i procesów życia duchowego.

Proponowane przeze mnie ujęcie teologii duchowości (aspekt teoretyczny) i życia duchowego (aspekt praktyczny) w środowisku polskich teologów jest akceptowane, o czym świadczy wykorzystywanie wznawianej dwukrotnie rozprawy habilitacyjnej do wykładów w innych ośrodkach, jak również powoływanie się na inne moje publikacje. Wskutek tego dostrzegalna jest tendencja doceniania metodologii w uprawianiu tej dyscypliny teologicznej, przejawiająca się m.in. w zwyczaju doprecyzowania pojęć, co sam wielokrotnie czynię w moich publikacjach i wystąpieniach.

Z metodologią nauki ściśle wiąże się metodyka pracy naukowej. Bazując na doświadczeniu własnym i innych autorów, opracowałem na użytek doktorantów Wydziału Teologii KUL rodzaj podręcznika pt. Poradnik doktoranta Wydziału Teologii KUL (Lublin 2007), który cieszył się dużym zainteresowaniem, także poza środowiskiem KUL.

2. Nauczanie papieskie w aspekcie duchowym

Potwierdzeniem słuszności proponowanej koncepcji teologii duchowości jako teologii doświadczenia duchowego, a także ujmowania życia duchowego bardziej niż dotychczas w wymiarze horyzontalnym, jest bardzo obfite nauczanie Jana Pawła II. Z jednej strony zawiera ono w sobie cały depozyt doktrynalny Kościoła katolickiego, a z drugiej — bardzo liczne aplikacje do współczesnych uwarunkowań społeczno-kulturowych oraz ekonomiczno-politycznych.

Jan Paweł II jako fenomenolog, a zarazem personalista, całe swoje nauczanie i płynące z niego praktyczne wnioski, oparł na głęboko osobowej relacji każdego człowieka, do Boga i Chrystusa. Dał temu wyraz w programowym dla swego pontyfikatu haśle „Otwórzcie drzwi Chrystusowi!”.

Z tej racji, zarówno w swoich wykładach i publikacjach, często sięgam do myśli Jana Pawła II. Wśród różnych zagadnień, za szczególnie doniosłe uznaję ukazanie papieskiej nauki na temat roli kobiety w Kościele i społeczeństwie, a w związku z tym także papieskiej mariologii.

Wieloletnie zainteresowanie nauczaniem papieskim w różnych aspektach zaowocowało obszernym studium na temat papieskiej koncepcji duchowości pt. Duchowość według Jana Pawła II. Studium na podstawie encyklik i adhortacji (Lublin 2013), które — jak się wydaje — jest pierwszym, przynajmniej na gruncie polskim tego rodzaju opracowaniem w morzu różnorodnych studiów i komentarzy odnośnie do życia i nauczania Papieża. Analizując encykliki i adhortacje Jana Pawła II, starałem się w nim ukazać dość przejrzystą koncepcję duchowości, mocno osadzoną w doktrynalnym dziedzictwie Kościoła katolickiego, u podstaw której jest personalizm i chrystocentryzm.

Ten kierunek badań uważam za wiodący w swojej pracy naukowo-dydaktycznej, dlatego podejmuję go w różnych kontekstach i aspektach teologii. Ma to służyć także lepszej i pogłębionej recepcji papieskiego nauczania w Polsce.

3. Duchowość świeckich konsekrowanych

Ustanowiona przez Piusa XII konstytucją apostolską Provida Mater Ecclesia (z 2 II 1947) nowa forma życia w Kościele, choć ma charakter poniekąd „niszowy” (w świecie jest tylko około 38 tys., zaś w Polsce około 1,1 tys. osób świeckich konsekrowanych, głównie kobiet), to jednak wspólnota chrześcijańska wiąże z nią wielkie nadzieje. Nie bez racji Paweł VI instytuty świeckie (bo taka jest ich oficjalna nazwa — zob. VC 10) nazwał „doświadczalnym laboratorium, w którym Kościół sprawdza konkretne sposoby układania swoich stosunków ze światem” (25 VIII 1976).

Specyfiką bowiem ich duchowości jest bycie „zanurzonymi” w świecie, uświęcanie świata niejako od wewnątrz, głównie przez pracę zawodową i świecki styl życia połączony z konsekracją. Duchowość świeckich konsekrowanych sytuuje się więc na linii wypracowanej przeze mnie i w dalszym ciągu rozwijanej koncepcji duchowości opartej na doświadczeniu duchowym. Badania nad tą prawie nieznaną formą duchowości zaowocowały szeregiem publikacji na ten temat, który jest bardzo rzadko podejmowany przez innych autorów. Tą tematyką zainteresował się pierwszy mój doktor ks. Piotr Walkiewicz, który służy jako ekspert środowiskom osób świeckich konsekrowanych.

W związku z powyższym już w 1997 roku, z okazji pięćdziesięciolecia wydania konstytucji Provida Mater Ecclesia, a po raz drugi w 2003 roku podjąłem się zgromadzenia i opublikowania dokumentów Kościoła na temat tej formy życia[1]. Efektem dalszych poszukiwań było wydanie zbioru 123 wypowiedzi Kościoła na temat świeckich konsekrowanych[2]. Jest to jedyna tego rodzaju publikacja w Polsce i chyba na świecie. Poza wydaniami pojedynczych dokumentów na ten temat, nie spotyka się bowiem podobnych zbiorów w innych językach.

 4. Mistyka katolicka

Moje zainteresowanie mistyką katolicką ma swój początek w rozprawie doktorskiej na temat doświadczenia mistycznego bł. Marceliny Darowskiej (1827-1911). Rozwijałem je w różnych swoich studiach na ten temat. Oprócz analizy samego doświadczenia mistycznego, ten obszar zainteresowań poszerzam o aspekty mariologiczne, które mają kluczowe znaczenie zarówno dla rozumienia samej mistyki katolickiej, jak i dla duchowości chrześcijańskiej. Ze względów metodologicznych postuluję, aby teologię mistyki nazywać mistologią. Inspiracją do tego był mój udział w Międzynarodowym Kongresie Semiotyki Tekstu Mistycznego w L’Aquila (Włochy) w dniach 24-30 VI 1991 r. Warto nadmienić, że byłem wtedy jedynym uczestnikiem z Polski, inni bowiem nadesłali swoje teksty do publikacji pokongresowej.

W swoich publikacjach podkreślam, że mistyki nie można traktować sensacyjnie i utożsamiać ze zjawiskami nadzwyczajnymi, które najczęściej pojawiają się w stanach zniewolenia duchowego wskutek działania szatana, co potwierdza praktyka egzorcystyczna. Doświadczenie mistyczne, osiągające tzw. stany zjednoczenia przeobrażającego, należy bowiem do zwyczajnego procesu duchowego rozwoju. To skłania do rewizji całej dydaktyki życia duchowego i związanego z tym kierownictwa duchowego.

5. Maryjny wymiar duchowości chrześcijańskiej

W duchu nauczania Jana Pawła II w swoich pracach badawczych zwracam uwagę nie tyle na duchowość maryjną, co sugerowałoby jej autonomiczność i paralelność względem duchowości chrześcijańskiej, co przede wszystkim na maryjny wymiar duchowości chrześcijańskiej. Wzorczość Maryi przenika bowiem wszystkie aspekty duchowości chrześcijańskiej.

Okolicznością sprzyjającą rozwijaniu zainteresowań tą problematyką jest moje zaangażowanie się w utworzone w 1999 roku Polskie Towarzystwo Mariologiczne, w którym przez kolejne kadencje pełniłem funkcję członka Zarządu. W tym czasie Towarzystwo, oprócz „Biblioteki Mariologicznej”, w której ukazywały się moje artykuły, wydało w języku włoskim syntezę polskiej mariologii w powiązaniu z osobą Jana Pawła II. Książka spotkała się z bardzo życzliwym przyjęciem i dużym zainteresowaniem. W tej prestiżowej publikacji, wydanej przez wymagające wydawnictwo Libreria Vaticana, znalazł się także mój tekst[3].

Kilkakrotny udział w Międzynarodowych Kongresach Maryjno-Mariologicz­nych był okazją do nawiązywania nieformalnych kontaktów naukowych, jak również prezentowania polskiej teologii duchowości inspirującej się mariologią. Temu powiązaniu duchowości i mariologii dałem wyraz w kilku publikacjach o nachyleniu metateologicznym, stawiając m.in. problem mistologii maryjnej czy mariologii mistologicznej.

6. Polska specyfika duchowości katolickiej

Od samego niemal początku moja praca naukowo-dydaktyczna na KUL była związana z działalnością, założonej w 1983 roku Sekcji Duchowości Teologów Polskich, którą — po przejęciu nad nią kierownictwa po ks. prof. Walerianie Słomce — przekształciłem w 2008 roku w formalno-prawną organizację naukową pod nazwą Polskie Stowarzyszenie Teologów Duchowości.

Fakt ten stał się dla mnie inspiracją do podejmowania badań nad specyfiką i bogactwem polskiej duchowości, co zostało także wpisane do Statutu Stowarzyszenia. Kierując się tym założeniem jeszcze jako adiunkt w latach dziewięćdziesiątych XX wieku podjąłem działania na rzecz przygotowania i wydania Leksykonu duchowości katolickiej (Lublin-Kraków 2002). Choć można było dokonać tłumaczenia jednego z obcojęzycznych renomowanych słowników duchowości, to jednak podjąłem się tego zadania w celu wydobycia i wyeksponowania bogactwa polskiej duchowości oraz wykorzystania intelektualnego potencjału polskich teologów duchowości.

Ten kierunek działań przyświecał mi przy tworzeniu i redagowaniu serii wydawniczej „Duchowość w Polsce” (10 tomów), przekształconej w 2009 roku w rocznik o tym samym tytule, jak również założonej przeze mnie nowej serii wydawniczej Polskiego Stowarzyszenia Teologów Polskich pt. „Biblioteka Teologii Duchowości”.

Eksponowaniu polskiej duchowości służy dokumentowanie naukowo-badawczej aktywności polskich teologów duchowości m.in. w tomie pt. Teologowie duchowości w Polsce 2003 (Lublin 2003). Zwrócenie uwagi na ten nie zawsze zauważany i doceniany podmiotowy wymiar nauki, ma ogromne znaczenie dla jej uprawiania i rozwoju w wymiarze przedmiotowym.

Moje zainteresowanie specyfiką polskiej duchowości zaowocowało także studiami nad niektórymi konkretnym postaciami i środowiskami życia duchowego w Polsce (np. bł. Marcelina Darowska, św. Faustyna Kowalska, bł. Marta Wołowska, Maria Szymanowska, s. Hilaria Główczyńska i inne).

7. Duchowość stanów życia w Kościele

Zajmowanie się w mojej pracy badawczej duchowością stanów życia w Kościele, czyli duchowością życia konsekrowanego, duchowością laikatu, a zwłaszcza duchowością kapłańską, wynika z samej natury teologii życia duchowego, która jako nauka mądrościowa ma charakter praktyczny. Ta tematyka należy do korpusu teologii duchowości katolickiej. Nauczanie Soboru Watykańskiego II dodatkowo dopinguje do eksplorowania tych obszarów.

Teologiczno-duchowościową refleksję nad życiem konsekrowanym, różnymi aspektami duchowości laikatu (rodzina, zrzeszenia, profetyzm), a w sposób szczególny nad duchowością kapłańską, starałem się podejmować w nawiązaniu do nauczania Jana Pawła II, który wnosi w tym względzie wiele cennych inspiracji, jak chociażby zdecydowanie trynitarna reorientacja duchowości powołań eklezjalnych.

8. Inne obszary zainteresowań

Oprócz wymienionych wyżej głównych kierunków moich zainteresowań badawczych, chcę wskazać także na inne obszary, mniej eksplorowane, choć równie ważne zarówno dla życia duchowego, jak i teologii duchowości. Zajmowanie się nimi wiąże się głównie z prowadzoną przeze mnie działalnością dydaktyczną i popularyzatorską.

Wymienić tu należy takie obszary zainteresowań, jak: życie duchowe i świętość, mistyka karmelitańska, antropologia duchowa i miłosierdzie Boże — m.in. w związku z moim członkostwem w Międzynarodowej Akademii Miłosierdzia Bożego, a także hagiografia oraz józefologia. Niektóre z nich znalazły odbicie w podejmowanych na moim seminarium naukowym pracach doktorskich i magisterskich.

W swoich wykładach i niektórych publikacjach staram się identyfikować współczesne zagrożenia i wynaturzenia we współczesnej duchowości.

Niemało miejsca poświęcam praktycznej stronie duchowości katolickiej, jaką jest pobożność ludowa i różne formy jej wyrazu. 

9. Popularyzacja teologii duchowości

Pragnę dodać, że w ramach popularyzacji akademickiej teologii duchowości, publikuję różne testy w wydawnictwach i periodykach o charakterze duszpasterskim. W miesięczniku „Egzorcysta” od początku jego istnienia prowadzę rubrykę pt. „ABC duchowości”, zaś w kwartalniku „Apostoł Miłosierdzia Bożego” przez kilka lat ukazało się kilkanaście felietonów w cyklu pt. Leksykon duchowości miłosierdzia.

Popularyzacji i zarazem formacji duchowej służył cykl tysiąca audycji z cyklu „Duc in altum!”, emitowany regularnie w każdy czwartek w Radio Maryja i w każdy piątek w TV Trwam w okresie od 3 stycznia 2003 roku do 24 marca 2022 roku. Część tych treści była publikowana niemal na bieżąco w kilku książkach. 570 audycji zostało wydanych w Wielkiej księdze duchowości katolickiej (Kraków 2015). Całość natomiast jest aktualnie w nowym opracowaniu i ukaże się niebawem w kilku tomach.

Liczne wystąpienia radiowe i telewizyjne, wymienione w innych zakładkach niniejszej strony, także miały na celu popularyzację współczesnej teologii duchowości . 


[1] Z Chrystusem w świecie. Instytuty świeckie w 50-lecie „Provida Mater Ecclesia”. Wypowiedzi Kościoła. Materiały z sympozjum („Duchowość w Polsce, 4), red. M. Chmielewski, W. Słomka, K. Stawecka, Lublin 1997; Z Chrystusem w świecie. Wypowiedzi Kościoła na temat instytutów świeckich, („Duchowość w Polsce”, 9), Lublin 2003.

[2] Świeccy konsekrowani w nauczaniu Kościoła świętego. Zbiór dokumentów („Biblioteka Teologii Duchowości”, 1), opr. M. Chmielewski, Lublin 2011.

[3] Giovanni Paolo II sulla spiritualità mariana, w: La Vergine Maria nel magistero di Giovanni Paolo II, red. T. Siudy, Città del Vaticano 2007, s. 217-237.

 

Aktualizacja strony: 4 II 2022 r.